Η πεζογραφία και η δοκιμιογραφία της Ελένης Λαδιά αντανακλούν μία από τις πιο σημαντικές δημιουργικές μορφές στη νεότερη λογοτεχνία μας. Τα αφηγηματικά της πλαίσια περικλείουν τα προβλήματα της μοναχικότητας του ανθρώπου, της αναζήτησης του βαθύτερου προσώπου του και της φύσης του Θεού. Πρόκειται για μια λογοτεχνία όχι μόνον παραμυθητική για τον αναγνώστη, αλλά ταυτόχρονα αγωνιακή και ερευνητική, αφού η επιστημονική σκέψη, η δοκιμιακή εμπλοκή και η φαντασιακή πλησμονή αλληλοσυμπλέκονται και από κοινού οδηγούν στη σύνθεση της αφήγησης.
Η Ελένη Λαδιά, έχοντας βιώσει τις οντολογικές αναζητήσεις της αρχαίας ελληνικής σκέψης, συνεχίζει τη δική της πορεία, με το βλέμμα της εστιασμένο στις υπερβατικές καταφυγές του χριστιανισμού και τις πνευματικές διακορυφώσεις της κλασικής επιστήμης και φιλοσοφίας. Ο οντολογικός προσανατολισμός της όμως παραμένει πάντοτε σταθερός και η αντιμετώπιση των όποιων επιδράσεων της φιλοσοφίας και της θρησκευτικής πίστης τελεί υπό αυστηρότατη κριτική και συνεχή αίρεση.
Τα βιβλία της διακονούν ατέρμονα και ποικιλότροπα την εσωτερική μας αγωνία για τη φύση των πραγμάτων και την τοποθέτησή μας μέσα σ’ αυτά. Όλα συμβαίνουν μέσα μας και επομένως η δράση των ηρώων της είναι εσωτερικής φύσεως κατά πρωτεύοντα λόγο και λιγότερο εξωτερική διαπάλη και σύγκρουση με την ορατή πραγματικότητα. Με τον τρόπο αυτόν αποθεώνεται ο λόγος και βιώνεται παραστατικά η πρόσληψη και η μετεξέλιξη των ιδεών.
Από το πρώτο της βιβλίο («Παραστάσεις κρατήρος», διηγήματα,1973) μέχρι και το έκτο της («Ο μαύρος Ερμής», διηγήματα,1977), η Ελένη Λαδιά καταθέτει τη συγκίνησή της για τη σύγκρουση ιερού και ανίερου μέσα στην ανθρώπινη φύση, έχοντας ως έναυσμα και καθοδηγητή της ένα δραστικότατο μεταφυσικό δέος. Βέβαια στην περίοδο αυτή αναφύονται αφετηριακά όλα τα θέματα της πεζογραφίας της, τα οποία θα επανέρχονται συνεχώς στο μέλλον και θα αντιμετωπίζονται επανειλημμένα πάνω στη βάση των διαφορετικών εκδοχών τους, με τις οποίες θα εγείρονται κάθε φορά. Η ροή του χρόνου, ο αναπόδραστος πόνος της μοναχικότητας, η ενοχή που επιζητά τον προσδιορισμό της, η πίστη στον Θεό που δοκιμάζεται κάτω από αιτιώδεις αναφλέξεις, η συγκρότηση του συμβατικού μας προσώπου και η αναζήτηση του υπερβατικού είναι τα πιο ορατά από τα κυρίαρχα θέματα που δεσμεύουν και ποδηγετούν την εργώδη προσπάθεια της συγγραφέως για την απόδοση μιας λογοτεχνίας υψηλών προδιαγραφών.
Η Ελένη Λαδιά αναζητά μέσα στο έργο της και ταυτόχρονα συνθέτει αυτό το αόριστο συμπύκνωμα του διαφορετικού ανθρώπου, που εμφανίζεται συνεχώς μέσα στην ιστορία, επισύροντας μαζί την εκ των προτέρων καταδίκη του. Η διαφορετικότητα αυτή συνιστά το πρόσωπο του εν γένει δημιουργού, του μύστη και του καλλιτέχνη, του οραματιστή και του προφήτη, που θεωρεί χρέος του να καλυτερέψει τον κόσμο μέσα από την ανάδειξη του ταγμένου ρόλου του. Υφίσταται όμως πάντα την καταδικαστική απόρριψη, λόγω της δυσαρμονίας του με την καθεστηκυία τάξη. Ωστόσο, αργά ή γρήγορα, η αποστολή του επιτυγχάνεται και το πέρασμά του καταξιώνεται στις συνειδήσεις ανθρώπων φωτισμένων και μη.
Από το έβδομο βιβλίο της («Χάλκινος ύπνος», διηγήματα, 1981, β’ κρατικό βραβείο διηγήματος) μέχρι το δέκατο έκτο [«Εξ Αιγύπτου (Άγιοι Κοπτών)», 1995] μεσολαβεί μια μεγάλη περίοδος κατά την οποία η συγγραφέας αναδεικνύει τη συνθετική της σκέψη με δοκίμια, ταξιδιωτικές και ιστορικο-θρησκευτικές αναπτύξεις. Στην πεζογραφία της αναπτύσσει διεξοδικά την επίδραση του χρόνου πάνω στο πρόσωπο του όντος. Τόσο στα αριστουργηματικά διηγήματά της όσο και στα μακρόπνοα μυθιστορήματά της τα καίρια ερωτήματά της θίγουν το δίλημμα αν ο συμβατικός χρόνος θα ορίσει, περιορίζοντας την ιδιαιτερότητά μας μέχρι τον θάνατο ή το ατέρμονο της δημιουργικής αλληλουχίας θα μας εγκολπώσει, ταξιδεύοντάς μας πέρα από τον θάνατο. Εδώ φαίνεται και η αγάπη της για τα μαθηματικά, την επιστήμη που ισορροπεί τις αντιφάσεις της θεωρίας και φιλοσοφεί πάνω σε βεβαιότητες, εκμηδενίζοντας έτσι όλες τις ουτοπίες.
Στην «Ωρογραφία» τονίζεται επίμονα η αγάπη της για την αρχαιοελληνική σκέψη, η οποία αποκρυστάλλωσε τα πάγια οντολογικά προβλήματα του ανθρώπου. Στη «Θητεία» και μέσα από μια διπλή γραφή, ένα δίδυμο μυθιστόρημα, περιγράφεται η νοσταλγία της επιστροφής και, ταυτόχρονα, η αγωνία για το ανεπίστροφο και την οριστική φυγή. Η μνήμη γίνεται μια δεύτερη εκκίνηση ζωής, πυροδοτώντας χιμαιρικές αναστάσεις και αλήθειες που δεν μπορούν να ειπωθούν, όσο κι αν μυστηριακά βιώνονται μέσα στην αχλύ του θάμβους τους. Στα ταξιδιωτικά αναπλάθεται με τον πιο ανάγλυφο τρόπο η τοπογραφία της περιοχής με αντιστίξεις από την ενδόμυχη συγκίνηση του αφηγητή και τις εκτιμήσεις του πάνω στις ιστορικές διαστάσεις του χώρου. Οι φαντασιακές μεταμορφώσεις του τοπίου εδράζονται στη διάθεση της συγγραφέως να απελευθερώσει τις δεσμευτικές παρακαταθήκες της μυθολογίας και της θρησκευτικής πίστης που τη συνέχουν και να δημιουργήσει έτσι μια ονειρική ψευδαίσθηση της διαιώνισης και της δικαιολόγησης όλων των προκαταλήψεων και των αφετηριακών πίστεων για τον συγκεκριμένο τόπο.
Από το δέκατο έβδομο βιβλίο της («Τά άλση της Περσεφόνης»,1997) μέχρι το εικοστό («Ποταμίσιοι έρωτες», 2002) η Ελένη Λαδιά κορυφώνει το βεληνεκές του ταλέντου της και προσφέρει στους αναγνώστες της μια συναρπαστική γνώση του ανθρώπινου υποσυνείδητου και των δραματικών αρχών που το διέπουν. Το πρόβλημα ορισμού του τι εστί το όντως ον είναι κι εδώ παρόν. Στα «Άλση της Περσεφόνης» μελετάται το εσώτερο του προσώπου μας πέρα από τις οριστικότητες του εφήμερου και μέσα στις εσχατιές της πνευματικής παραφοράς και της κοσμικής αοριστίας. Στο μυθιστόρημα «Η χάρις» ξεδιπλώνεται ένα ευρηματικότατο αφηγηματικό άλλοθι με προεξάρχουσα την αλληγορία της μυθοπλαστικής ανέλιξης, για να καταδειχθεί η έννοια και το πνεύμα της αλληλοπεριχώρησης, που είναι η ακροτελεύτια πράξη της αγάπης με την οποία ο ένας άνθρωπος εμπεριχωρεί μέσα στον άλλον. Στους «Ποταμίσιους έρωτες» το νερό σβήνει το ισχνό παρόν για να αποκαλύψει τις ενοχές ενός αβυσσαλέου παρελθόντος, συμπαρασύροντας μαζί τις υπαρξιακές ενοχές δημιουργού και δημιουργήματος.
Αξιολόγηση – Συνολική εκτίμηση
Οι ήρωες της Ελένης Λαδιά ανακαλούν μέσα από τον χαρακτήρα τους παλαιά πρόσωπα και σύμβολα της μυθολογίας και της δραστικής ιστορίας και καταβυθίζονται σε αρχετυπικά πλαίσια συμπεριφορών, βοηθώντας έτσι στην κατανόηση της κοινής ανθρώπινης θέσης μέσα στο Σύμπαν. Η αφήγησή της, που καθίσταται μία από τις πιο στέρεες και ολοκληρωμένες γλωσσικές φόρμες της λογοτεχνίας μας, κερδίζει από αυτό το ιδιόμορφο, γεμάτο με διονυσιακές εξάρσεις, αλλά και μοναστικούς εναγκαλισμούς, ύφος της, που το τροφοδοτεί με πληθωρικούς ποιητικούς διαστοχασμούς. Παράλληλα με τις οντολογικές αναζητήσεις διακονεί το πνεύμα της αγάπης, το οποίο στα έργα της υποδεικνύεται ως προϊόν γνήσιας ένωσης, ως επενέργεια που διοχετεύεται στη σκέψη και δημιουργεί πότε την αιχμή της αίρεσης και πότε την ολοσχερή υποταγή στο θείον. Οι συναρπαστικές της ιστορίες και περιγραφές βασίζονται πάνω σε σύγχρονους προβληματισμούς και καταφέρνει να συνδέει την καθημερινότητα με τα αιώνια προβλήματα του ανθρώπου. Η Ιστορία ενώ δεν προβάλλεται στη λογοτεχνία της προβάλλονται όλα τα ηθικά διδάγματά της με αποκορύφωμα την αφοσίωση προς την Πατρίδα και προς όλο το αξιακό σύστημα που τη συνιστά.
ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ
1. «Παραστάσεις κρατήρος» (διηγήματα), 1973.
2. «Άρθρα για την Καβαφική ποίηση», 1974, 1975.
3. «Αποσπασματική σχέση» (μυθιστόρημα), 1974,1979,1983.
4. «Δοκίμια», 1976.
5. «Φάθι Ζαρατούστρα» (ποίηση), 1976.
6. «Ο μαύρος Ερμής» (διηγήματα),1977.
7. «Χάλκινος ύπνος» (διηγήματα), 1981 – Β΄ Κρατικό Βραβείο Διηγήματος.
8. «Ο σχιζοφρενικός θεός» (διηγήματα), 1983.
9. «Ποιητές και Αρχαία Ελλάδα (Σικελιανός – Σεφέρης – Παπαδίτσας), μελετήματα 1984.
10. «Ο αγαπημένος του όντος (δοκίμια για την ποίηση του Δ. Π. Παπαδίτσα)», 1984.
11. «Χι ο Λεοντόμορφος» (μυθιστόρημα), 1986.
12. «Ωρογραφία» (διηγήματα), Βραβείο Ουράνη Ακαδημίας Αθηνών, 1990.
13. «Φρειδερίκος και Ιωάννης» (αφήγημα), 1991, 2003.
14. «Φυσιογνωμίες τόπων» (οδοιπορικό) 1992.
15. «Η θητεία» (μυθιστόρημα), 1994, 1996.
16. «Εξ Αιγύπτου (Άγιοι Κοπτών)», 1995.
17. «Τα άλση της Περσεφόνης» (μυθιστόρημα), 1997.
18. «Ο έτυμος λόγος» (διηγήματα), 1998.
19. «Η Χάρις» (μυθιστόρημα), 2000.
20. «Ποταμίσιοι έρωτες» (μυθιστόρημα) 2002.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ
1. «Ορφικοί ύμνοι» (σε συνεργασία με τον ποιητή Δ. Π. Παπαδίτσα) 1983, 1984, 1997, 2002.
2. «Ομηρικοί ύμνοι» (σε συνεργασία με τον ποιητή Δ. Π. Παπαδίτσα) 1985, 1997, 2002.
3. «Η φύση του Χριστού», έργο του Πατριάρχου των Κοπτών Σενούντα του Γ΄ , μετάφραση σε συνεργασία με τον Κόπτη μοναχό Πόλα Άμπα Μπισόι.
4. «Σημειώσεις από το υπόγειο» έργο του Φ. Ντοστογιέβσκι, μετάφραση σε συνεργασία με την Τατιάνα Ντίκο, 2003.
ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΕΚΔΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΜΕΛΕΙΕΣ
Επιμελήθηκε μαζί με τον Γ. Φέξη τη μνημειώδη έκδοση Graecolatina με αρχαία ελληνικά και λατινικά αρχέτυπα κειμένων του 16ου και 17ου αιώνα.
ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Η Ελένη Λαδιά συνεργάστηκε με τα περιοδικά «Διαβάζω», «Νέα Εστία», «Ευθύνη», «Δώμα», «Νέο Επίπεδο», «Ελίτροχος», «Γραφή», «Εποπτεία», με τις εφημερίδες «Το Βήμα», «Η Καθημερινή», «Ο Επενδυτής», «Ο Ριζοσπάστης» και σε πολλές συλλογικές εκδόσεις, ανθολογίες ή επιμέλειες βιβλίων άλλων συγγραφέων.
Δημοσιεύτηκαν γι’ αυτήν πολλές κριτικές, οι σημαντικότερες των οποίων είναι:
• Από Δ. Θ. Φραγκόπουλο («Καθημερινή», 23-1-1977)
• Από Βασίλη Βασιλικό («Καθημερινή», 1977)
• Από Ι. Μ. Χατζηφώτη ( «Διαβάζω», τ. 83/14-12-83)
• Από Ανδρέα Καραντώνη («Ν. Εστία» τ. 1257/79)
• Από Απόστολο Σαχίνη («Νέα Πορεία», τ.317-320/1981)
• Από Τάκη Μενδράκο («Επίκαιρα» 19/3/1981)
• Από Ηλία Κεφάλα («Διαβάζω» τ.272/1991)
• Από Βαγγέλη Αθανασόπουλο («Σημείο»,1993-4)
• Από Μιχάλη Μερακλή («Η Λέξη», τ.151/1999)
• Από Αλέξη Ζήρα («Διαβάζω», τ.386/1998)
• Από Νατάσα Κεσμέτη («Ευθύνη», τ. 349/2001)
• Από Κωστή Παπαγιώργη («Αθηνόραμα», Αύγουστος 2003)
• Από την Μαρία Στεφανοπούλου (μεγάλο και εμπεριστατωμένο δοκίμιο, «Νέα Εστία», Φεβρουάριος 2003), και αναρίθμητες άλλες.
ΗΛΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΣ
*Το κείμενο σταματά το 2002 και αποτελεί μια παλαιότερη, αδημοσίευτη, εργασία του ποιητή Ηλία Κεφάλα για το έργο της Ελένης Λαδιά. Την ανάρτηση κοσμεί νεανική φωτογραφία και χειρόγραφο της συγγραφέως από την συλλογή του ποιητή, καθώς και φωτογραφία του ίδιου.
