της Ανθούλας Δανιήλ
Το βιβλίο της Ελένης Λαδιά Δαιμονολογία ή Λόγοι περί δαιμόνων
είναι μία αρχαιογνωστική μελέτη, στην οποία ερευνάται το θέμα σε δέκα
λόγους, αρχής γενομένης από τους ορφικούς. Πρόκειται για μια πλήρη
καταγραφή όλων των δαιμονικών όντων, όπως αυτά τα γνωρίζουμε από τη
μυθολογία. Ας διευκρινίσουμε ότι οι «δέκα λόγοι» είναι τα δέκα κεφάλαια
του βιβλίου, στα οποία θα βρούμε αναλυτικά τα ονόματα, τα είδη και τα
γένη, τις περιπέτειες και τις μεταμορφώσεις των δαιμόνων.
Στον
πρώτο λόγο, η συγγραφέας μάς παρουσιάζει τον δαίμονα στον Όμηρο. Εκεί
και εφόσον αφορά σε πρόσωπο, τούτος είναι θεοειδής. Αν όμως αναφέρεται
σε πράγματα, τότε τα πράγματα είναι θαυμαστά. Ο δαίμων σχετίζεται με τη
μοίρα, το πεπρωμένο και την τύχη, στον Κρατύλο
του Πλάτωνος έχει την έννοια του σοφού, γνώστη και εμπείρου. Λόγω των
εξαιρετικών τους ικανοτήτων και της μεταμορφωτικής τους δύναμης, οι
δαίμονες μπορούν να πάρουν ανθρώπινη μορφή, έχουν προφητικές ικανότητες,
απαντούν σε ερωτήσεις επιφανών και μη. Παράδειγμα επʼ αυτού μας δίνει ο
Κλεόμβροτος ο Λακεδαιμόνιος αναφερόμενος σε δαίμονα που γνώριζε πολλές
γλώσσες και που μιλούσε «ωραία δωρικά σαν να ήταν ποιητής». Ενδιαφέρουσα
περίπτωση είναι αυτή της Σωσιπάτρας αλλά και του Ρήσου, ο οποίος έγινε
θέμα τραγωδίας του Ευριπίδη. Γενικά υπάρχει αντίληψη πως οι δαίμονες
έχουν διττή υπόσταση μέχρι τους ελληνιστικούς χρόνους. Στους μετέπειτα
χρόνους ταυτίζονται με τους πεπτωκότες αγγέλους, αλλιώς διαβόλους.
Η
περιδιάβαση στους Κρητομυκηναϊκούς χρόνους θα μας φέρει σε επαφή με
δαίμονες τέρατα, όπως είναι τα μυθικά ζώα, γρύπες και σφίγγες. Στην
Κρήτη οι θεοί είναι ανθρωπόμορφοι και οι δαίμονες ζωόμορφοι, παράδειγμα
αποτελούν οι πτηνόμορφες και βοόμορφες γυναικείες μορφές. Αντίστοιχο
παράδειγμα από τις Μυκήνες έχουμε στο «μεγάλο χρυσό δαχτυλίδι της
Τίρυνθας», όπου πίσω από την καθισμένη σε θρόνο θεά εικονίζεται
δαίμων-πτηνό.
Βεβαίως
στους δαίμονες περιλαμβάνονται και τα φυσικά φαινόμενα, όπως ο Τυφών
«ρίζα και αρχή όλων των ανέμων». Από τον Τυφώνα και την Έχιδνα
γεννήθηκαν οι κύνες, ο Κέρβερος, η Λερναία Ύδρα και άλλα τέρατα. Από τη
γενιά του Τυφώνα κατάγονται και οι Άρπυιες. Στους θαλάσσιους δαίμονες
ανήκει ο Πρωτέας που αλλάζει μορφές, ο Νηρέας, οι Νηρηίδες, ο Παλαίμων, ο
Τρίτων και άλλα πρόσωπα, γυναικεία και ανδρικά, που για κάποιο λόγο
μεταμορφώθηκαν σε τέρατα-δαίμονες.
Στον
πέμπτο λόγο, πέμπτο κεφάλαιο, η συγγραφέας εντρυφά στους προσωκρατικούς
φιλοσόφους. Θα αναλύσει το ρόλο της Μοίρας, της Ανάγκης, το «χρεών». Η
«Ανάγκη» ειδικά σχολιάζεται και εντοπίζεται σε κείμενα ατομικών
φιλοσόφων. Για παράδειγμα, στον Λεύκιππο διαβάζουμε: «Ουδέν
χρήμα μάτην γίνεται, αλλά πάντα εκ λόγου τε και υπʼ ανάγκης». Το αυτό
συμβαίνει και στον Δημόκριτο: «Πάντα τε κατʼ ανάγκην γίγνεσθαι, της
δίνης αιτίας ούσης της γενέσεως πάντων, ην ανάγκην λέγει».
Ο Θαλής θεωρεί «το
παν έμψυχον και δαιμόνων πλήρες» αλλιώς «πάντα πλήρη θεών» εξ ου και το
περίφημο δοκίμιο του Γιώργου Σεφέρη. Ο Ηράκλειτος μας παραδίδει το:
«Ανήρ νήπιος ήκουσε προς δαίμονος όκωσπερ παις προς ανδρός». Για τον
Πυθαγόρα επίσης λέγεται πως αναγνώριζε την ύπαρξη δαιμόνων, σε μια
βαθμίδα μετά τους θεούς, ενώ ο Πρόκλος θεωρούσε δαίμονες τις ψυχές των
ανθρώπων που έχουν πεθάνει.
Ενδιαφέρον
παρουσιάζει ο έκτος λόγος, όπου το θέμα έχει να κάνει με το δαιμόνιο
του Σωκράτους. Μετά τη γοητευτική αφήγηση του Τιμάρχου για τις τρεις
μέρες που πέρασε στο Τροφώνειο άντρο και τους δαιμονικούς μάντεις, ο
Σωκράτης κάνει λόγο για το δαιμόνιό του, το οποίο του παρουσιαζόταν ως
μια φωνή που τον απέτρεπε από ορισμένες πράξεις και αποδίδεται στον
ορθολογικό χαρακτήρα και του Σωκράτους και του Πλάτωνος. Ο Σωκράτης
πίστευε επίσης στα όνειρα αλλά και στη δαιμονική σημασία της ποίησης.
Ένα όνειρο που έβλεπε συχνά, αλλά παραλλαγμένο, ήταν η προσταγή
«Μουσικήν ποίει και εργάζου». Υπακούοντας σ’ αυτή την προσταγή μετέτρεψε
σε ποιήματα τους μύθους του Αισώπου στο διάστημα της φυλάκισής του.
Ενδιαφέρουσα είναι η συζήτηση με τη Διοτίμα περί έρωτος, η συζήτηση με
τον Κρατύλο και τον Ερμογένη περί ονομάτων, η συζήτηση γενικά περί
δαιμόνων και η κατάληξη «δαίμων είναι λοιπόν ο σοφός, ο έμπειρος, ο
γνώστης».
Η
έρευνα συνεχίζεται στα χρόνια του Πλουτάρχου, του Μ. Αλεξάνδρου,
διανθισμένη από μύθους, όπως αυτός του Θεσπεσίου, της μεταστροφής του
χαρακτήρα του και της εμπειρίας του στον κάτω κόσμο. Οι στωικοί, με τη
σειρά τους, έδιναν μεγάλη σημασία στο «ομολογουμένως τη φύσει ζην», στη
συνείδηση, στο καθήκον, στην Τύχη, στην οποία, ωστόσο, δεν πρέπει να
έχουμε εμπιστοσύνη «διότι τίποτε δεν κάνει με τη λογική αλλά στα τυφλά».
Στη συνέχεια τη σκυτάλη παίρνει ο Ποσειδώνιος, «ο καθολικότερος νους
της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας μετά τον Αριστοτέλη». Ο Ποσειδώνιος
λέει πως «σύμφωνα με την ειμαρμένη γίνονται τα πάντα» και ιεραρχεί πρώτο
τον Δία, μετά τη φύση και τρίτη την ειμαρμένη.
Στους
πρώτους αιώνες μ.Χ. ο νεοπλατωνισμός επιχειρεί επιστροφή σ’ έναν τρόπο
σκέψης περισσότερο καθαρό και θεωρητικό. Είχε να αντιπαλέψει με τον
χριστιανισμό και τους γνωστικιστές. Φυσιογνωμία που ξεχωρίζει σ’ αυτά τα
χρόνια με θετικές αλλά και αρνητικές κρίσεις είναι ο Απολλώνιος ο
Τυανεύς (γνωστός από καβαφικό ποίημα), ο οποίος τοποθετήθηκε πλάι στον
Πλάτωνα, τον Πλωτίνο και τον Αριστοτέλη. Άλλος σπουδαίος εκπρόσωπος του
νεοπλατωνισμού είναι ο Αμμώνιος Σακκάς (επίσης γνωστός από τον Καβάφη).
Για τους νεοπλατωνιστές, η «φιλοσοφία ήταν μελέτη ψυχής». Και ενώ «στον
Πλάτωνα πρωτεύει η ιδέα του αγαθού (αριθμολογικώς το Εν) και στον
Αριστοτέλη το Εν και το Ον είναι ισοδύναμοι όροι, στον Πλωτίνο
πρυτανεύει το Εν, το οποίον είναι «αμέθεκτον και επέκεινα ουσίας». Όσον
αφορά στον δαίμονα, ο άνθρωπος είναι αδύνατος μπροστά στον δαίμονά του.
Η
συγγραφέας δεν παραλείπει να παραπέμπει στις πηγές της, με αναφορές σε
αρχαίους συγγραφείς, στην Γραμμική Γραφή Β’, στους Έλληνες αρχαιολόγους
και ξένους επιστήμονες, σε αποσπάσματα από αρχαία κείμενα, ύμνους και
σύγχρονους ποιητές. Το βιβλίο ολοκληρώνεται με σημειώσεις και
παραθέματα. Βεβαίως, δεν είναι ανάγνωσμα εύκολο. Πρόκειται για μια
περιδιάβαση σε κείμενα είκοσι πέντε αιώνων, από τον Όμηρο και αργότερα
τη συστηματική φιλοσοφία, έτσι όπως διαμορφώθηκε σε σχολές και ρεύματα.
Τούτο σημαίνει πως απευθύνεται σε απαιτητικούς αναγνώστες, ενημερωμένους
εν πολλοίς, οι οποίοι σελίδα σελίδα απολαμβάνουν το ενδιαφέρον υλικό
του. Ωστόσο, και οποιοσδήποτε ενδιαφερόμενος για το δελεαστικό θέμα θα
μπορούσε να ενημερωθεί και να απαλλαγεί από πολλές τρέχουσες
δαιμονολογικές προκαταλήψεις και αγκυλώσεις.
Δαιμονολογία ή Λόγοι περί δαιμόνων
Ελένη Λαδιά
Βιβλιοπωλείον της Εστίας
150 σελ.
Τιμή € 14,00
